Çiftlik hayvanlarından istenen kalite ve miktarda hayvansal ürün elde edilmesi dengeli ve yeterli besleme ile mümkündür. Hayvansal üretimde faaliyet alanına göre (et, süt, yumurta üretimi) işletme masrafları içinde yem ve yemleme masrafları %50-80 aralığında değişmektedir. Kaliteli üretim yanında ekonomik üretime ulaşmanın en önemli aracınında yem ve yemleme masraflarının azlatılmasından geçtiğini buradan anlamak mümkündür. Örneğin karma yem üreten yem fabrikaları yıllık 1000 – 100.000 ton aralığında üretim yapmaktadırlar. Orta olçekli bir yem fabrikası 10.000 ton yem üretmektedir.
Üretilen yem maliyetini formülasyoncu 0.10TL/kg düşürdüğünde 10.000.000 kg yem üretimi x 0.10 TL/kg =1.000.000 TL/yıl kazanç sağlanacak demektir. Yine 30.000’lik bir yumurta tavuğu işletmesinde günlük yem ihtiyacı 100 g/gün x 30.000 adet tavuk =3.000 kg x 365 gün =1.095.000 kg yem x 0.1 TL/kg düşük maliyet =109.500 TL/yıl fazladan kazanç veya daha az masraf demektir. Yine 250 başlık bir sığır bitirme besisinde işletmede hayvan başına günlük kesif yem kullanımı ortalama 7 kg/gün kabul edildiğinde, 250 baş x 7 kg/gün x 200 gün/dönem = 350.000 kg yem/dönem x 0.1 TL/kg =35.000 TL/dönem daha az yem gideri olacaktır. Hakeza daha fazla kesif yem kullanılan süt sığırı işletmelerinde de ciddi yem maliyeti düşüşü olacak demektir. Bu nedenle hayvanların ihtiyaçlarını arşılayan ekonomik rasyonlar hazırlanması sürdürülebilir ve karlı hayvansal üretim bakımından çok önemlidir ve en düşük maliyetli rasyonların ve karmaların hazırlanması için uzmanlarından yardım almak ve bu konuda eğitim almak teknik personeller ve çiftliklerin ve yem fabrikalarının formülasyoncuları açısından çok anlamlıdır.
Dengeli ve yeterli besleme hayvanların ihtiyaç duyduğu besin maddelerinin hayvanın gün içinde istemli olarak tüketebileceği yem içinde bütün besin madde gereksinmesinin sağlanmasıyla mümkündür. Buradan hareketle rasyon hazırlama konusunda belli terimlerin tanımlanması ve anlaşılması gerekir.
Yem: Belli sınırlarda verildiğinde hayvanlara zararlı etki göstermeyen, hayvanın ihtiyaç duyduğu besin maddelerinden en az birini içeren ağız yoluyla alınan mataryallerdir.
Rasyon: Hayvanların bir gün (24 saat) içinde aldığı yemlerin tamamını ifade eder.
Dengeli rasyon: Hayvanların gün içinde tükettikleri yemlerle bütün ihtiyaçlarını karşılaması durumunda dengeli rasyondan bahsedilir.
Dengesiz rasyon: Hayvanların gün içinde tükettikleri yemlerle ihtiyaçlarından az veya çok besin maddesi alması durumunu ifade eder.
İstemli yem tüketimi: Gün içinde (24 saat) hayvanların tüketebildiği yem miktarıdır.
RASYON HAZIRLANIRKEN BİLİNMESİ GEREKEN KONULAR Rasyon hazırlamada ilgili çiftlik hayvanının günlük yem tüketimi ve besin madde gereksinmelerinin, rasyonda kullanılan yem hammadelerinin besin madde içeriklerinin doğru ve kesin analizlerinin, rasyonda kullanılan hammadelerin rasyon hazırlanan çiftlik hayvanı bakımından varsa kısıtlayıcı özelliklerinin ve hammadde maliyetlerinin güncel olarak bilinmesi gerekir.
Rasyon hazırlanacak hayvan grubunun gün içinde tüketebileceği yem miktarının sağlıklı belirlenmesi ile ilgilidir. Rasyon hazırlamanın temel harket noktası yem tüketimidir. Örneğin, iki farklı kişi rasyon hazırlarken birisi rasyon hazırlanan süt sığırı grubunun günlük kuru madde tüketimini 22 kg/gün olarak, diğeri ise 18 kg/gün olarak tahminlemiş ve grubun süt verimi, laktasyon dönemi, yaşı, kondisyonu, süt kompozisyonu, ortam koşullarına bağlı olarak ME gereksinmeleri 50 Mcal/gün, ham protein ihtiyacı 3400 g/gün olsun.
Buna göre 22 kg KM gereksinmesi tahminleyen kişi;
(50 Mcal ME/gün) / (22 kg KM/gün) = 2.27 Mcal/kg KM,
(3400 g HP/gün) / (22 kg KM/gün) = 154.5 g HP/kg KM,
18 kg KM/gün tüketim tahminleyen kişi;
(50 Mcal ME/gün) / (18 kg KM/gün) = 2.78 Mcal/kg KM
(3400 g HP/gün) / (18 kg KM/gün) = 189 g HP/kg KM sağlamalıdır.
Bu rasyonlar verildiğinde grubun yem tüketimleri değişkenlik göstercektir. İçeriği düşük olan yem hayvan mide kapasitesi müsade ettiğince fazla tüketmeye çalışacak, içeriği yüksek olan ise ya daha az yem tüketecek ya da asidoz gibi risklere maruz kalacak demektir. Ortalama gerçek tüketimin 20 kg KM/gün olduğu varsayıldığında, 22 kg KM tüketimine göre rasyon hazırlayan kişi hayvanlarına, 45.5 Mcal ME/gün sağlarken, 18 Kg KM tüketimine göre rasyon hazırlayan 55.5 Mcal ME/gün sağlamış olur. Aynı şekilde iki rasyon için günlük ham protein temini sırasıyle 3091 g HP/gün ve 3778 g HP/gün olur. Buradan gerçek KM tüketiminin belirlenmesinin ve tahminlenmesinin ne kadar önemli olduğu anlaşılmaktadır.
Besleme modelleri (NRC, INRA, CNCP gibi) rasyon hazırlanan hayvan grupları için yem (kuru madde) tüketimlerini tahminlemektedir. Ancak yem tüketimi, çok değişik faktör etkisinde şekillenmektedir. Bu faktörler içinde, rasyonda kullanılan hammadelerin kalitesi, içerikleri, formları, rasyonun besin madde içerikleri partikül boyutu gibi yeme bağlı ve sürü yönetimi ve çevreye bağlı faktörler ile hayvanın sağlık durumu, verimi ve fizyolojik durumu gibi farklılıklar sayılabilir.
Yem (KM) tüketimi yanında rasyon hazırlanan hayvan grubunun günlük besin madde ihtiyaçlarının sağlıklı bir şekilde belirlenmesi gerekir. Bunun için farklı besleme modelleri söz konusudur. Bunların en önemlileri NRC, INRA, CNCP, NORDIC, CSIRO gibi modellerdir. Bunlar uluslarası literatürde yapılan çalışmalardaki ihtiyaç belirlemeye yönelik gelişmeleri zaman zaman güncelleyerek gerçek ihtiyaçla uyumlu tahminlemenin geliştirilmesi gayreti içindedirler. Örneğin süt sığırlarında NRC 1989 ve 2001 yıllarında ihtiyaçların tahminlenmesini yayınlamış ve güncellemiştir. Yine NRC kasaplık sığırlarda (beef) besin madde gereksinmelerini, 1984, 1996, 2000 ve 2016 da yayınlamış ve güncellemiştir. Yine INRA ruminantların besin madde gereksinmelerini tahminleyen modelleri 1989 ve 2007 yıllarında yayınlamış ve güncellemiştir. Kanatlı hayvanlarda NRC 1994 halen kullanılmaktadır. Bu modellerin tahminleri hareket noktası olarak kabul edilebilir. Genelde de bunların ihtiyaçlara yaklaşımları büyük benzerlik içindedir. Aralarında çok önemli farklılık bulunmamaktadır. Örneğin ruminnatlar açısından daha çok rumen fermentasyonunun modellenmesinde belli farklar vardır. Bu da yemlerdeki karbonhidrat ve protein fraksiyonlarının farklı ele alınmasından ve kullanım etkinliklerinin farklı kabul edilmesinden kaynaklanmaktadır.
Yemlerin besin madde içerikleri net olarak belirlenmelidir. Bunların içinde özellikle kaba yemlerin kuru madde içeriği en çok değişkenlik gösteren ve takip edilmesi gerekendir. Bu durum hayvanların KM alımının ve besin madde temininin daha sağlıklı yapılmasını sağlayarak dengeli ve/veya dengesiz rasyon hazırlanmasında en önemli rolü oynar. Yine özellikle ülkemizde değirmencilik artıkları (kepek grubu) ve yağ sanayi artıkları (Küspeler, ham protein ve Selüloz) içerik açısından hala tam bir standart üretime kavuşturulamamıştır. Bunda bu ürünlere olan talebin yüksek olması ve standart üretim noktassında kontrol kuruluşlarının yeterli kontrolü yapmamaları ve standart üretim noktasında mevzuatın tam oluşturulamamış olmasının da rolü olduğu söylenebilir. Bunun yanında yemlerin diğer temel besin madde içeriklerinin de güncel ve sağlıklı bir şekilde belirlenmesi gerekir. Bu şekilde hayvanlara sağlanan günlük besin madde miktarlarının daha net olarak bilinmesi sağlanabilir ve muhtemel dengesizlikler minimize edilebilir.
Rasyonda ve karmalarda kullanılacak hammadelerin rasyon hazırlanna hayvana özel kısıtlayıcı özelliklerinin bilinmesi ve rasyon formülasyonlarında bu kısıtlayıcı özelliklerin dikkate alınması gerekir. Örneğin üre kanatlı rasyonlarında kullanılmaz ve ruminant rasyonlarındada yaterli kolayca yıkılabilir karbonhidrat (nişasta, Şeker) kullanılması durumunda karmada %1.5 veya yoplam proteinin %25’ini geçmeyecek şekilde kullanılabilir. Yine kanatlı rasyonlarında kavuzlu tahılların kullanımına dikkat edilmesi, kullanılması isteniyor ise enzim kullanımı gibi hususların dikkate alınması gerekliliği dikkatten kaçırılmamalıdır. Yani formulasyon yapılırken bu husular kısıt olarak dikkate alınmak durumundadır.
Ekonomik rasyonlar oluşturabilmek açısından yem hammadedlerinin güncel fiyatları dikkate alınmak durumundadır. Zira en düşük maliyetli rasyon formulasyonlarında formulasyona girecek yemlerin seçiminde maliyet önemli bir unsurdur. Ayrıca elle rasyon çözülsede maliyeti düşük hammadelerin genel rasyon dengeleri ve hayvanın verimine, fizyolojik durumuna ve yemin genel özellikleri gibi hususlara dikkat ederek kullanılmaya çalışılmalıdır.
Rasyon hazırlama pratiğinde kullanılan rasyon hazırlama yöntemleri içinde deneme yanılma yöntemi, pearson kare yöntemi, cebirsel yöntem ve doğrusal ve doğrusal olmayan programlama teknikleri sayılabilir.